VİYANA - SNmedia.at/Bilişim Hukukçusu Avukat Nazlı Turhan, dark patterns’ı “kullanıcının bilinçli karar verme özgürlüğünü manipüle eden tasarımlar” olarak tanımlıyor. İnternet platformlarında kullanıcı dostu gibi görünen ancak gerçekte ticari kazanç sağlamayı hedefleyen bu manipülatif arayüzler, etik tasarım ile kâr odaklı yaklaşımlar arasındaki gerilimi gözler önüne seriyor.
Dark Patterns’ın Yaygın Örnekleri
Dark patterns, e-ticaret sitelerinden sosyal medya platformlarına kadar her yerde karşımıza çıkabiliyor. En yaygın örneklerden bazıları:
-
Yanıltıcı Pop-up’lar: Sayfayı ziyaret ettiğiniz anda büyük bir pencere açılır ve cazip bir fırsat sunar. Ancak, bu fırsat çoğunlukla acele karar vermenizi sağlamak için tasarlanmıştır.
-
Abonelik Tuzakları: “Ücretsiz Dene” düğmesine tıklayarak farkında olmadan abonelik sözleşmesine onay verebilirsiniz.
-
Gizli Maliyetler: Ödemeye yaklaştığınızda ek ücretler, örneğin bagaj ücreti veya koltuk seçimi, son anda ortaya çıkar.
-
Sepete Gizli Ürün Ekleme: Bir ürünü sepete eklediğinizde, farkında olmadan başka ürünler de sepete eklenir.
-
Zoraki Süreklilik: Ücretsiz deneme süresi sona erdiğinde üyeliğiniz otomatik olarak ücretlendirilir ve iptal işlemi karmaşık hale getirilir.
Bu tür manipülasyonlar, kullanıcıların dijital platformlara duyduğu güveni sarsıyor.
Etik Tartışmalar: Kullanıcı Zaaflarını İstismar Etmek
Dark patterns, sadece yasal değil, etik açıdan da ciddi bir sorun. İnsanların hızlı karar vermek için kullandığı bilişsel kısayolları istismar eden bu tasarımlar, tüketici haklarının ihlaline yol açıyor. Turhan, “Bu manipülasyonlar, insanların farkında olmadan kıtlık veya sosyal kanıt gibi önyargılara maruz kalmasına neden oluyor” diyor.
Dark Patterns’a Karşı Hukuki Mücadele
Türkiye’de doğrudan dark patterns’ı hedef alan bir yasa bulunmasa da Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği, Elektronik Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun ve KVKK gibi düzenlemeler kısmen koruma sağlıyor.
Dark patterns nedeniyle mağdur olan kullanıcılar, ekran görüntüleri gibi belgelerle şikâyette bulunabilir. Turhan, bu şikâyetlerin artmasıyla yasal düzenlemelerin daha somut hale geleceğini düşünüyor.
Dünyada Alınan Önlemler
ABD ve Avrupa, dark patterns’a karşı daha kapsamlı düzenlemeler uyguluyor. Örneğin, GDPR (Genel Veri Koruma Tüzüğü) ve e-Gizlilik Yönergesi, tüketici haklarını koruma amacı taşıyor. Ancak bu düzenlemeler, manipülatif tasarımları engellemek için yetersiz kalabiliyor.
TikTok’un, İrlanda Veri Koruma Komisyonu tarafından çocuk kullanıcıları gizlilik ihlali yapan ayarlara yönlendirdiği gerekçesiyle 345 milyon Euro ceza alması, bu konuda atılan önemli bir adım olarak öne çıkıyor.
Dijital Okuryazarlık: Farkındalık Mücadelenin Anahtarı
Dark patterns’la mücadele yalnızca yasal düzenlemelerle sınırlı değil. Kullanıcıların dijital okuryazarlıklarını artırması büyük önem taşıyor. Kamu spotları, eğitimler ve şeffaf etiketleme uygulamaları, bu manipülatif tasarımları fark etme ve onlara karşı bilinçli tepki verme konusunda etkili olabilir.
Turhan, “Kullanıcılar bilinçlendikçe, dark patterns kullanan platformlar güven ve prestij kaybına uğrayacaktır. Bilinçli tepki, bu karanlık kalıplarla mücadelede en güçlü araçlardan biridir” diyor.